Jón Dan

JonDan.is

Hver er maðurinn Fyrir mitt minni Minningabrot Af öðrum toga Fjölskyldufréttir/Fami...

Jón Daníelsson
Gráskeggur úr Hrútafirði

28.11.2009

Ný skýring á einhverfu
- þýdd grein, birt í Lifandi vísindum 10. tbl. 2007
Lifandi vísindi
Sérstakar heilafrumur, svonefndar ?spegilfrumur?, gera okkur kleift að setja okkur inn í tilfinningar annarra - en um það eru einhverf börn ekki fær. Á síðustu árum hafa niðurstöður fjölmargra tilrauna stutt þá kenningu að illa virkar spegilfrumur geti skýrt hin sérstæðu einkenni einhverfunnar. Sú nýja þekking gæti bæði leitt af sér að unnt verði að greina einhverfu fyrr en áður og ný meðferðarúrræði.

Fyrir tíu árum uppgötvuðu ítalski vísindamenn við háskólann í Parma, áður óþekkta og mjög sérstæða gerð heilafruma, sem fengu nafnið ?spegilfrumur?. Eins og nafnið gefur til kynna, gegna þær því hlutverki að spegla. Spegilfrumurnar eru virkar þegar við framkvæmum einhverja aðgerð, t.d. að lyfta upp kaffibolla eða kreppa hnefann, en þær eru einnig virkar þegar við horfum á annað fólk gera hið sama. Þær eru ennfremur virkar þegar við látum í ljós tilfinningar, t.d. með því að brosa eða gráta og sömuleiðis þegar við sjáum aðra gera hið sama.

Reyndar lítur út fyrir að samúðarhæfni okkar og þar með sá hæfileiki að geta sett okkur í spor annarra, sé fólgin í starfsemi spegilfrumanna. Þegar við sjáum einhvern brosa, speglast brosið í heila okkar og sú speglun setur af stað sams konar ferli í heilanum og ef við brosum sjálf. Sem sagt má segja að við skynjum tilfinningar annarra með því að líkja í huganum eftir þeim boðum sem okkur berast frá öðrum. Við upplifum þannig í bókstaflegri merkingu sömu tilfinningar og annað fólk. En þessi hæfni er mjög skert hjá fólki sem greinst hefur með ASD (Autistic Spectrum Disorders). ASD er reyndar samheiti yfir nokkuð margvísleg þroskafrávik, m.a. annars einhverfu og Aspergers-heilkenni sem ert talsvert mildara. Í mörgum löndum fæðast um 0,6 - 0,9% barna með ASD.

Einkennin eru mismunandi en öll þau þroskafrávik sem flokkast undir ASD eiga þó eitt sameiginlegt - skort á hæfni til að setja sig í spor annarra. Af þessum sökum eiga einhverfir í erfiðleikum með félagsleg samskipti og einangrast því frá umheiminum. Að sögn Marcos Iacoboni, prófessors við Kaliforníuháskóla í Los Angeles, er skýringunar að öllum líkindum að finna í spegiltaugakerfinu, - þ.e. þeim þremur svæðum í helaberkinum þar sem vitað er um spegilfrumur.

Ósýnilegt bros má mæla
Iacobini og samstarfsmenn hans hafa nú birt niðurstöður rannsókna þar sem mæld var hæfni þátttakenda til að líkja eftir andlitssvipbrigðum. Hér báru vísindamennirnir saman tvo hópa; annars vegar eðlilega þroskaða unga og fullorðna einstaklinga og hins vegar fólk sem greint var með ASD.

Við bregðumst almennt við brosi eða reiðigrettu á öðru andliti með því að líkja eftir þessum svipbrigðum - alveg ómeðvitað. Þannig lesum við úr tilfinningum annarra og líkjum eftir þeim. Slík viðbögð eru mælanleg. Með því að koma fyrir örsmáum rafóðum á ákveðnum stöðum kringum kinnarnar og ofan við augabrýrnar, tókst Iacobini og samstarfsmönnum hans að skrá þær örsmáu vöðvahreyfingar sem gerast alveg ósjálfrátt þegar við stöndum augliti til auglitis við brosandi andlit. Þeim tókst líka að mæla að þessi ósjálfráðu viðbrögð áttu sér ekki stað hjá fólki með ASD. Í ?venjulegu? fólki virkjar þetta eftirlíkingarferli speglunarfrumurnar, en í ASD-sjúklingum hefur þetta engin áhrif á speglunarfrumurnar.

Einhverfir eiga þó ekki aðeins erfitt með að skynja tilfinningar annarra. Þetta gildir líka um allar aðrar hversdagslegar hreyfingar og svipbrigði. Allt þetta verður mjög torskiljanlegt. Nú hafa vísindamennirnir með nákvæmum mælingum komist að þeirri niðurstöðu að eðlileg viðbrögð spegilfrumanna dragi úr ákveðnum heilabylgjum, svoenfndum mu-bylgjum, sem eru á um 13 riða tíðni. Þessar bylgjur má mæla með því að koma fyrir rafóðum nálægt skynsviðum heilans.

Heilabylgjur afhúpa einhverfu
Hjá stofnuninni ?Center for Brain and Cognition? við Kaliforníuháskóla rannsökuðu vísindamennirnir svokallaðar mu-bylgjur, sem heilinn sendir frá sér. Tveir hópar voru rannsakaðir; annars vegar ?venjuleg og eðlileg? börn, en hins vegar börn sem greinst höfðu með ASD. Mælingar voru gerðar á tvennan hátt; annars vegar voru börnin beðin um að framkvæma ákveðna aðgerð með annarri hendinni, hins vegar að horfa á sömu aðgerð framkvæmda á sjónvarpsskjá. Í báðum tilvikum hægði mjög á mu-bylgunum. Verulegur munur greindist þó hér. Mu-bylgjur einhverfu barnanna hægðu á sér alveg jafnt og hjá samanburðarhópnum þegar um eigin hreyfingar var að ræða. En þegar að því kom að horfa á hreyfingar annarra mældist engin lægð í mu-bylgjunum. Þetta er alveg klár vísbending um að spegilfrumurnar virki ekki rétt í heila einhverfra barna. Þessi niðurstaða er þó síður en svo aðeins neikvæð. Hún kveikir nefnilega jafnframt von um að einn góðan veðurdag verði unnt að greina einhverfu miklu fyrr en nú er hægt.

Hermum eftir öðrum
Þegar spegilfrumurnar í heilanum byrja eftirhermuna, þ.e. að líkja eftir þeirri hreyfingu sem við sjáum, hefur það ekki aðeins áhrif í heilanum heldur berast áhrifin áfram til þeirra vöða sem við myndum þurfa að nota til að framkvæma sömu hreyfingu. Þegar við horfum á hönd sem kreppir hnefann og opnar lófann til skiptis, berast boðin alla leið til viðkomandi vöðva - en að vísu ekki svo sterklega að vöðvarnir hreyfist. Rannsóknir sýna að þetta ferli er alvarlega lamað hjá fólki sem greinst hefur með ASD. Margir vísindamenn telja að hér sé fundin skýringin á því hversu margir ASD-sjúklingar eiga í erfiðleikum með að líkja eftir hreyfingum annarra.

Svo má að sjálfsögðu spyrja sig hvort þessi galli í spegilfrumunum sé hin raunverulega orsök einhverfu. Kanadíski sálfræðiprófessorinn Hugo Theorét við Montréal-háskóla er þeirrar skoðunar. Hann segir: ?Ef við veltum fyrir okkur hvaða félagsleg og atferlisleg vandamál myndu fylgja í kjölfarið ef við gerðum spegilfrumurnar óvirkar, yrði hin fræðilega niðurstaða sjúkdómur sem lýsti sér nokkuð nákvæmlega eins og einhverfa.? Margar og misjafnar rannsóknir á spegilfrunumum benda líka til þess að beint samhengi megi finna milli þess hve alvarleg einhverfueinkennin eru og þess hve illa spegilfrumurnar virka. Þannig hefur Mirella Dapretto við Kaliforníuháskóla í Los Angelels upptötvað að því minni áhrif sem svipbrigði annarrar manneskju hafa á spegilfrumur, þeim mun minni eru hæfileikar hins einhverfa til að bregðast við umhverfi sínu.

Afar misjöfn einkenni
ASD er samheiti margvíslegra þroskatruflana og einkennin eru að sama skapi misjöfn. Fram að þessu hafa nánast allar spegilfrumnatilraunir verið gerðar á fólki með vel þekkt einkenni og eingöngu þessi vel þekktu einkenni. Ástæðan er sú að vísindamennirnir vilja forðast þær misvísandi niðurstöður sem kynnu að koma til sögunnar ef þátttakendur hefðu t.d. fleiri eða alvarlegri einkenni. Einhverfur einstaklingur sem kannski ætti við fleiri vandamál að glíma kynni að bregðast öðruvísi við af þeirri ástæðu einni að honum væri ógerlegt að halda athygli sinni við hönd á hreyfingu.

En engu að síður telja flestir vísindamenn að niðurstöðurnar megi sem best yfirfæra á jafnvel erfiðustu tilfelli einhverfu. Þannig telur t.d. Marco Iacoboni að skortur á hermihæfni sé þráðbein orsök þess að margir einhverfir dragist mjög aftur úr í þroska. Því fer þó víðs fjarri að allir vísindamenn séu honum sammála um þetta. Margir vísindamenn eru þvert á móti þeirrar skoðunar að mörg alvarlegustu einkennin, svo sem áráttuhegðun og sterk tilhneiging til að endurtaka sömu orð og athafnir hvað eftir annað - ásamt tilhneigingunni til að valda sjálfum sér líkamlegum meiðslum - hljóti að eiga sér einhverjar allt aðrar orsakir en gallaðar spegilfrumur í heilanum.

Sljóar spegilfrumur má þjálfa
Stóra spurningin er sú hvort speglarnir í heilanum séu mölbrotnir - eða kannski bara huldir móðu. Sömu spurningu mætti líka setja fram þannig: Eru spegilfrumurnar alveg ónýtar eða kannski bara dálítið seinvirkar. Margt bendir raunar til þess að hið síðarnefnda sé einmitt staðreynd málsins. En á hinn bóginn hafa vísindamennirnir enn ekki hugmynd um hvað það er sem gerir spegilfrumurnar svo ?sljóar? í heilabúi hinn einahverfu.

Það er þó óneitanlega afar heppilegt að þessar frumur skuli ekki vera alveg ónýtar. Það merkir nefnilega að mögulegt kynni að reynast að þjálfa þær. Og nú telja menn einmitt talsverðar líkur á að það sé í rauninni gerlegt. Þótt einhverfa sé ekki læknanleg, eru þegar komnar fram meðhöndlunaraðferðir sem geta auðveldað einhverfum daglegt líf til mikilla muna. Í upphafi níunda áratugarins byggði barnageðlæknirinn Stanley Greenspan upp markvissa meðferð fyrir einhverf börn sem nefnd hefur verið DIR-meðferðin (develop-mental, individual-differens relationship). Meðferðin byggist á því að þjálfa einhverf börn í að skiptast á tilfinningalegri tjáningu við foreldra eða kennara. DIR-aðgerðir geta einnig falist í félagslegum æfingum þar sem börnin læra að hafa samskipti við önnur börn. Þau læra sem sagt afstöðu gagnvart öðru fólki og styrkja samúðarhæfni sína.

Það allra nýjasta á þessu sviði eru tilraunir sem vísindamenn gera nú með aðferð sem nefnist ?neuro-feedback? (orðið merkir eiginlega ?taugaviðbrögð?) og hefur áður verið beitt við börn með heilaröskunina ADHD. Við Kaliforníuháskóla í San Diego gera Jaime Pineda og fleiri vísindamenn tilraunir til að virkja spegilfrumur einhverfra barna með sérhæfðum tölvuleik. Meðan barnið spilar leikinn fylgjast vísindamennirnir með heilabylgjunum og takist barninu að sveigja heilabylgjur sínar í ákveðna átt, getur það um leið haft betri stjórn á ákveðnum þáttum leiksins. Í verkefni Pinedas fær barnið verðlaun í formi þess að kappakstursbíllinn sem það stýrir, eykur hraðann ef barninun tekst að draga úr mu-heilabylgjum. Kappakstursbíllinn kemst sem sé mun hraðar ef barninu tekst að virkja spegilfrumur sína.

En á hinn bóginn má svo spyrja hvort þjálfa megi upp samúðarhæfni með samskiptum við tölvuleik. Þetta er enn ekki vitað en tilraunir Pinedas hafa þó sýnt að í sumum börnum er hægt að vekja spegilfrumurnar upp af dvala sínum. Svo virðist meira að segja sem virkni þessara fruma haldist og börnin standi sig betur en áður í ýmsum öðrum verkefnum. Enn á þó eftir að líða langur tími þar til unnt verður að beita heilabylgjuþjálfun sem meðferðarúrræði fyrir einhverf börn. Hér kemur það líka til sögunnar að gallaðar spegilfrumur eru tæpast eina orsök einhverfu. Margt annað gæti einnig átt einhvern hlut að máli. T.d. er vitað að erfðaþættir geta aukið líkur á einhverfu.

En engu að síður síður vekur sú uppgötvun, að spegilfrumurnar skipta hér miklu máli, vissulega vonir um ný meðferðarúrræði muni í framtíðinni verða til staðar fyrir einhverf börn.

Skrá athugasemd

Til baka